Geschiedenis van het gasbedrijf in Zandvoort
door Folkert Bloeme
Het Gas in Zandvoort, 1881-1940

De eerste gasfabriek in Nederland werd in 1826 door een Engels bedrijf in Rotterdam in gebruik genomen. Een jaar hiervoor werd in Amsterdam al gas geproduceerd uit raapolie. Na vele verbeteringen werden in de tweede helft van de negentiende eeuw door heel Nederland. gasfabrieken gebouwd die vaak door de gemeente werden beheerd. Ook werden er allerlei manieren gevonden om de afvalproducten van de gasproductie te verwerken tot producten zoals kunstmest en zwavelzuur. . The Imperial Continental Gas Assosiation (ICGA) bouwde in 1836 in Haarlem een gasfabriek op het terrein tussen Vestesteeg, Voldersgracht en de Stadsgracht. Deze gasfabriek leverde aan heel Haarlem energie. Al snel vond uitbreiding van de fabriek plaats tussen de Vestestraat en De Raaks met twee gashouders en bedrijfsgebouwen. In 1902 beëindigde de gemeente de overeenkomst met de fabriek en werd deze gesloopt. Haarlem kwam hiermee na Rotterdam en Amsterdam maar vóór Utrecht en Den Haag. Het gas was in de eerste plaats bedoeld voor de verlichting. (1) Vanaf 1902 is op de locatie van het Energie Bedrijf Haarlem (EBH) aan het Spaarne een gasfabriek gevestigd geweest. Ook in Schoten werd een fabriek gebouwd net als in Heemstede. (1908)

Gasfabriek in Haarlem achter de Droste's Cacao- en Chocoladefabriek

Gasfabriek in Heemstede aan de Cloosterweg

Vermeldenswaardig is nog dat de inrichting Meerenberg (Santpoort Zuid) beschikte over een eigen steenkolengasfabriek in de periode 1860-1892. Om de steenkool te kunnen vervoeren werd een eigen spoorlijn naar het station Santpoort aangelegd. (2)

In Zandvoort. De eerste en enige gasfabriek in Zandvoort werd aangelegd toen de gebroeders Eltzbacher Nieuw-Zandvoort in ontwikkeling namen. Voor de ontwikkeling van Nieuw-Zandvoort werd in Amsterdam op 6 januari 1881 de stichtingsakte ondertekend van twee complementaire maatschappijen: de N.V. Haarlem-Zandvoort Spoorwegmaatschappij en de Bouwgrondondernemening Zandvoort. De spoorwegmaatschappij werd verantwoordelijk voor de aanleg en de exploitatie van de spoorlijn Haarlem Bolwerk – Zandvoort en de bouwonderneming voor de ontwikkeling van Nieuw-Zandvoort . Hiervoor was op 31 december 1880 een strook duingrond van circa 40 ha langs de kust aangekocht van de familie Barnaart, ten noorden van het dorp Zandvoort. Op deze plek zou een internationale badplaats tot ontwikkeling komen, zo was toen het idee. (3)

Uitsnede uit het plan “ Nieuw Zandvoort” Rechts naast het station de gasfabriek, waar later de kabelloods zou worden gebouwd 1. Kolendepot 2. Wagenremise 3. Goedernloods 4. Kurzaal 5. Passage 6. Baddokter 7. Directie Bron:Bad-Zandvoort. Naar F.Allan E.J. Bonset 1968

Onderdeel van de plannen was ook de bouw van een gasfabriek, een z.g.n Pintsch Gasfabriek. Het Pintsch gas was een samengeperst gas uit gedestilleerde nafta dat werd gebruikt voor verlichting in de 19de en begin 20ste eeuw. Het werd uitgevonden in 1851 door de Duitse uitvinder en fabrikant Julius Pintsch (1815-1884). Het primaire gebruik in de tweede helft van de 19e eeuw was voor de verlichting van treinwagons. De vergunning tot de bouw van de fabriek werd in 1881 verleend aan de heer E.J.J. Kuinders, die een zeer belangrijke functie vervulde in de plannen van genoemde firma’s (4). Vanuit de locatie in Nieuw Zandvoort startte E. Kuinders zijn eigen onderneming.



De Bouwgrondonderneming Zandvoort, de voorloper van de Zandvoortsche Terrein en Hotel Maatschappij (Z.T.H.M) sloot in mei 1884 een contract met de gemeente. In deze overeenkomst werden de onderlinge afspraken vastgelegd zoals o.a. het recht van het hebben van gasleidingen in gemeentegrond en voor het doorvoeren van gas voor zowel straat- als huis verlichting. Bij de gemeentelijke straatverlichting ging het om een beperkt aantal gaslantaarns t.w. 20 stuks in 1901 (Gemeenteverslag 1901). Ook alternatieven waren voorhande.



Aan de levering van gas vanuit de gasfabriek kwam begin 1900 een einde nadat de gemeente een concessie verleende aan de Eerste Nederlandsche Electriciteit Maatschappij (E.N.E.M.) voor de aanleg en exploitatie van een elektriciteitsnet. De eigenaar van de gasfabriek, de Z.T.H.M verzocht de gemeente na het verlenen van deze concessie haar te ontheffen van de contractuele verplichtingen uit de gesloten overeenkomst. Met dit verzoek werd echter niet ingestemd. Eerste wilde men in Zandvoort weleens zien of de E.N.E.M. naar tevredenheid licht zou leveren en wanneer dat het geval was zou er geen gebruik worden gemaakt van de contractuele verplichting om het contract na 1904 met 10 jaar te verlengen. Aldus geschiedde. Door de verdere afname van het aantal klanten werd de gasprijs door de leverancier verhoogd tot fl 0,60 per m3.

In 1905 werd gemeld dat er niets meer te zien was de gasfabriek. De oude gebouwen, de gashouder, de fabriek en het laboratorium waren toen reeds afgebroken. Van enige activiteiten om te komen tot gaslevering werd tot 1911 niets meer vernomen. In dat jaar werden er drie concessieaanvragen ingediend bij de gemeente. Om tot een gedegen besluit te komen werd er vanuit de gemeenteraad een gascommissie in het leven geroepen. De commissie bestond uit de raadsheren Collot d'Escury (voorzitter), van Toombergen en Bückmann. Deze commissie moest het lokale bestuur van advies dienen over de te maken keuze. De Hollandsche Residugas Maatschappij vroeg toestemming om een gasfabriek te mogen oprichten terwijl de Maatschappij tot Bouw en Exploitatie van Gemeentebedrijven te Utrecht en de gemeente Heemstede toestemming vroegen om gas te mogen leveren. In de gemeenteraad gingen echter ook stemmen op om een eigen gemeentelijk gasbedrijf op te richten.

Hoewel de gascommissie tegen de levering van gas was door een zustergemeente (Heemstede) stemde een meerderheid van de gemeenteraad op 4 december 1911 voor de levering van gas door de gemeente Heemstede. Het gemeentebestuur had de onderhandelingen over de levering van gas gevoerd met de directeur van het Heemsteedse gasbedrijf maar het gemeentebestuur van Heemstede kon zich niet vinden in de afgesproken voorwaarden van levering (5).

Voor een gemeentelijke exploitatie van een gasbedrijf met de daarbij behorende infrastructuur achtte de gascommissie het risico te groot gelet op het grote verschil in afname tijdens de zomer en winter. Vandaar dat werd voorgesteld om een concessie aan een particulier bedrijf te verlenen. Op 23 januari 1913 werd besloten om een concessie te verlenen aan de Hollandsche Residugas-Maatschappij Rotterdam voor de bouw van een gasfabriek en de exploitatie van het leidingnet. Als locatie voor de gasfabriek werd gedacht aan een stuk duinterrein aan de noordzijde van het spoor tegenover het station (5). Tegen dit besluit werd bezwaar gemaakt door 26 inwoners/belanghebbenden. Men verzocht het gemeentebestuur om op die locatie geen gasfabriek te bouwen maar voor de fabriek een locatie te kiezen die de uitbreiding van Zandvoort niet in de weg zou staan. Tot uitvoering van de plannen zou het niet komen want nadat alle formaliteiten waren afgerond ontving de gemeente bericht dat de Hollandsche Residugas-Maatschappij Rotterdam afzag om haar plannen. In 1916 begon de gasdiscussie opnieuw. Alom werd het belang ingezien om te beschikken over gas. Vandaar dat de gascommissie in dat jaar weer met een advies kwam. Strekking van het advies was dat er eerst gekozen moest worden uit het soort gas ( Residugas of steenkolengas) en wanneer hierover een besluit was genomen moest er volgens de commissie een keuze worden gemaakt of de exploitatie in eigen beheer nemen of de exploitatie overlaten aan een derde. De gascommissie adviseerde om in te stemmen met een steenkolengasfabriek en de exploitatie in eigen beheer te nemen. Een ruime meerderheid van de gemeenteraad stemde met beide adviezen in waarna het gemeentebestuur werd verzocht om met een voorstel te komen over de bouw van de gasfabriek, de locatie hiervoor en een exploitatieopzet.

Het liep toch allemaal weer heel anders dan gedacht. Na de eerste wereldoorlog bleek dat de kosten voor de bouw van een gasfabriek aanzienlijk meer bedroegen dan oorspronkelijk was gedacht. Dit leidde ertoe dat opnieuw de vraag werd gesteld of het wel wenselijk was om in Zandvoort over een eigen gasfabriek te beschikken. Deze vraag werd uiteindelijk negatief beantwoord waarna opnieuw onderzocht werd of één van de buurgemeenten, Heemstede of Haarlem, niet het gewenste gas kon leveren. In een extra spoedeisende vergadering op woensdag 29 december 1920 werd met algemene stemmen besloten om met de gemeente Haarlem een overeenkomst aan te gaan voor de levering van gas .

“ Na vele stoornissen en ongemakken heeft toch eindelijk het groot gebeuren plaats gevonden. Uit het zwarte diamant heeft de Haarlemsche Gasfabriek ook voor ons de eersten stroom gas geleverd. Dat dit voor onze badplaats een groot voordeel is, behoeft geen betoog. Zeker, wij behelpen ons wel met een petroleumstel en zouden niet graag gas hebben. Zeker, maar als je eraan gewend ben, zooals onze meeste badgasten, dan is niet hebben een groot gemis” ( ZC 23-07-1921).

Voor de bouw van een gashouder en een woning voor o.a. de gemeentelijke gasfitter werd in dat jaar grond aangekocht van de NV Zandvoortsch Duin ten zuiden van de Haarlemmerstraat en werd er een gemeentelijk gasbedrijf opgericht. In het jaarverslag over 1922 werd gemeld dat ondanks de concurrentie van elektriciteit en petroleum het gasverbruik toenam. De gasleiding bedroeg toen 19.910 meter en er waren 1300 percelen aangesloten op het gasnet. De levering van gas vond plaats zonder noemenswaardige problemen. Zeer goed voldeed het huurkoopsysteem. In dat jaar werden er 85 gastoestellen, fornuizen, gaskachels en geisers geleverd en de winst van het gasbedrijf bedroeg



Onderdeel van het gasvoorziening vormde de bouw van een gashouder. De gemeente trok hiervoor in 1925 fl 40.000,- uit en nadat de daarvoor noodzakelijke procedures waren doorlopen werd in 1926 de gashouder met een inhoud van 2000m3 in gebruik genomen, achter de Haarlemmerstraat.

Tolweg, bouw gashouder in 1926

Jan en Jozef Versteege in de smederij

De houder werd gemaakt door de N.V. Hollandsche Constructie-Werkplaatsen te Leiden voor de prijs van fl 31.040,- . De Gebr. Versteege kregen de opdracht voor het leveren en stellen van een ijzeren hek om het terrein. In 1933 werd besloten om de bestaande werkplaats van de gemeente aan de Oranjestraat te verplaatsen. Voor een bedrag van bijna fl 12.000,- werd het werk voor de bouw van een fitterswoning met werkplaats en magazijn aan de Tolweg gegund aan de aannemer v.d. Wal&Co uit Haarlem. De voormalige werkplaats aan de Oranjestraat zou dienst gaan doen als show-room.

Bouw fitterswoning, werkplaats en magazijn aan de Tolweg

Bronvermelding

1. Mac. Lean , J. Geschiedenis der gasverlichting in Nederland 1809-1850. 1977 Zutphen; de Walburg pers
2. Ons Bloemendaal. Jaargang nummer 3, herfst 1996, pag 25
3. Polman .M. Ik ben vanmorgen in Zee geweest 1996:34. . De Vrieseborch Haarlem
4. N-HA. Toegangsnummer: 3061 Archieftitel: Ambachts- en Gemeentebestuur van Zandvoort Nr. 1251. Stukken betreffende het beroep van E.J.J. Kuinders bij de Kroon over de door de gemeente gestelde voorwaarden, verbonden aan zijn vergunning voor de oprichting van een gasfabriek, 1881
5. N-HA. Toegangsnummer: 3061 Archieftitel: Ambachts- en Gemeentebestuur van Zandvoort.Nr 1254. Stukken betreffende de concessieaanvrage voor gaslevering door de gasfabriek Heemstede, 1911-1913


120 jaar Zandvoortse Kranten van 1881 t/m 2000. Stichting Millenniumviering Zandvoort

Beeldmateriaal:
o Gasfabriek in Haarlem. N-HA Beeldbank. Collectie Kennemerland. Inventarisnummer: 54-034559
o Gasfabriek in Heemstede. N-HA Beeldbank. Collectie Braakman. Bestandsnummer 17196
o Bouwgasfabriek. www.zandvoortvoeger.nl
o Jan en Josef Versteege. www.zandvoortvroeger.nl
o Bouw fitterswoning, werkplaats en magazijn. www.zandvoortvroeger.nl

16 augustus 2010
Folkert Bloeme


Lees hier de historie van het Ziekenhuis in Zandvoort, door Folkert Bloeme
hier de geschiedenis van de waterleiding in Zandvoort, door Folkert Bloeme
hier de geschiedenis van de electriciteit in Zandvoort , door Folkert Bloeme
hier de geschiedenis van Halte Zandvoort-dorp, door Folkert Bloeme
hier de Filantropische instellingen in Zandvoort, door Folkert Bloeme
hier de Begraafplaats in Zandvoort, door Folkert Bloeme
hier de Planontwikkeling Nieuw-Noord, door Folkert Bloeme
hier de Drie Plagen van Zandvoort, door Folkert Bloeme
hier het Kostverloren Wandelpark, periode 1880-1945, door Folkert Bloeme
hier Zandvoortse badartsen beschuldigd , door Folkert Bloeme